Η ίδρυση της Ε. Λ. Θ. συμπίπτει με την επέτειο των πενήντα χρόνων από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και την ενσωμάτωσή της στον εθνικό κορμό, σαράντα, περίπου χρόνια, από την Ανταλλαγή των πληθυσμών και την έλευση των προσφύγων στο έδαφός της και, σχεδόν είκοσι από το τέλος της ταραγμένης πολεμικής δεκαετίας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, την εξόντωση του εβραϊκού στοιχείου και του Εμφυλίου.

Όσοι έχουν ασχοληθεί με την ιστορία της Θεσσαλονίκης γνωρίζουν ότι τα γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας που αναφέρθηκαν, είναι αποτελέσματα τριών διαδοχικών πολέμων και υπήρξαν καταλυτικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου προσώπου της. Μετέβαλαν την πληθυσμιακή σύνθεσή της καθιστώντας την ελληνική μειονότητα, των αρχών του αιώνα, σε κυρίαρχο πληθυσμιακό στοιχείο και συνετέλεσαν ώστε στα πενήντα αυτά χρόνια, να μεταμορφώσουν την πόλη προσδίδοντάς της ένα εντελώς καινούριο χαρακτήρα.

Οικοδομήθηκε μια νέα κοινωνία, ένας καινούριος κόσμος γεννήθηκε από τις δυνάμεις που συνέρευσαν στον χώρο της και αφομοιώθηκε στην προϋπάρχουσα ελληνική κοινωνία, προσδίδοντάς της νέα δυναμική με πολλές συνιστώσες, μια από τις οποίες ήταν και η πνευματική και καλλιτεχνική έκφραση ως συνισταμένη της παραδοσιακής επικοινωνίας της πόλης με την Εσπερία. Η πνευματική έκφραση δεν μπορούσε παρά να είναι κάτι διαφορετικό από τους καημούς της σκλαβιάς και των αγώνων για απελευθέρωση, και φυσικά μακριά από την κατεστημένη αθηναϊκή λογοτεχνική αντίληψη. Ήταν κάτι καινούριο. Νέο, που χαρακτηρίστηκε και προσδιορίστηκε ως νεοτερικό.

Η λογοτεχνική δημιουργία στη Θεσσαλονίκη στο διάστημα που μεσολάβησε απέδειξε την αξία της και επέβαλε την καθιέρωσή της σε πανελλήνιο επίπεδο, εδραιώνοντας στη συνείδηση των δημιουργών της ένα αίσθημα αξιότητας, το οποίο σε μια πρώτη φάση εκφράστηκε με τα καινούρια λογοτεχνικά περιοδικά της, ενώ σε δεύτερη φάση επισφραγίστηκε, το 1962, με την ίδρυση της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης.

Η πρώτη γενική συνέλευση των μελών της συγκλήθηκε από την προσωρινή διοικούσα επιτροπή στην αίθουσα της Περιηγητικής Λέσχης, όπου εκλέχθηκε το πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο, αποτελούμενο από τους Γιώργο Δέλιο (πρόεδρο), Χρήστο Ντάλια (αντιπρόεδρο), Τηλέμαχο Αλαβέρα (γενικό γραμματέα), Γιώργο Κιτσόπουλο (ταμία) και Γιώργο Θέμελη, Πάνο Θασίτη και Κλείτο Κύρου (μέλη).

Φυσικό και επόμενο, οι πρώτες ενέργειες του Διοικητικού Συμβουλίου της νεοσύστατης Εταιρίας να ήταν προς την κατεύθυνση των διακηρυγμένων ήδη απόψεων των ιδρυτών της. Γι’ αυτό δεν ξενίζει το γεγονός ότι οι πρώτες στοχεύσεις κατευθύνονταν στην έμπρακτη αναγνώριση του ρόλου των λογοτεχνών στη ζωή της πόλης.

Το δεύτερο στη Διοικητικό Συμβούλιο, ξεκίνησε τη θητεία του με τις Δημόσιες Συζητήσεις, στις οποίες 3-4 λογοτέχνες αναλάμβαναν να διαπραγματευθούν κάποιο θέμα και να το συζητήσουν με το κοινό. Αυτή υπήρξε μια επιλογή ουσίας, που με διάφορες μεταμορφώσεις, κατά τις επιταγές των καιρών, θα συνεχιστεί ως επέμβαση, σ’ ολόκληρη την έως σήμερα ιστορία της Εταιρίας.

Οι παρόμοιες συναθροίσεις, με τη μορφή, όχι της από καθέδρας διδασκαλίας, αλλά της επικοινωνίας του δημιουργού μέσω της πρακτικής του διαλόγου, φανερώνει τη βαθιά συνείδηση της σημασίας που έχει για τον καλλιτέχνη γενικότερα η άμεση και ανεπιτήδευτη σχέση του με τον δέκτη, ο οποίος αποτελεί ταυτόχρονα και την πηγή της έμπνευσής του.

Ποια στάση και τι συμπεριφορά θα μπορούσε να έχει ένας οργανισμός, όπως η Εταιρία Λογοτεχνών, όταν ο δημόσιος λόγος (1967) κατέστη στη συνέχεια ελεγχόμενος;

Η Εταιρία, παραβλέποντας τις δυσκολίες και διακινδυνεύοντας εγκαινίασε τις Συναντήσεις με τους Νέους, που έμελλε να εξελιχθούν σ’ ένα σχολειό ελευθερίας, ευθύνης και αυτοσεβασμού, μέσα στο οποίο ανδρώθηκαν κάποιοι από τους σημαντικότερους λογοτέχνες της νεότερης γενιάς.

Οι Συναντήσεις με τους Νέους, που στην αρχή φιλοξενήθηκαν σε διάφορες αίθουσες της πόλης, αφού ακόμα οι δεκάχρονες, περίπου, προσπάθειες για την απόκτηση της δικής της στέγης δεν είχαν καρποφορήσει, είχαν το εξής σχήμα : μέλη της Εταιρίας και νέοι με λογοτεχνικές ανησυχίες, μαζεύονταν σ’ ένα χώρο και κουβέντιαζαν. Δεν υπήρχε έδρα, δεν υπήρχε ιεραρχία, δεν υπήρχε πρωτόκολλο. Ο καθένας μπορούσε να μιλήσει για ό,τι τον ενδιέφερε ή τον απασχολούσε και, ενδεχομένως, τον προβλημάτιζε και τον βασάνιζε. Κάποιοι διάβαζαν κείμενά τους και η συζήτηση γινόταν πάνω σ’ αυτά.

Η χωρίς αποστάσεις, επαφή των φτασμένων τεχνητών με τους εκκολαπτόμενους ομοτέχνους τους, υπήρξε η λυδία λίθος του αυτοσεβασμού, που οδήγησε τις συναντήσεις αυτές στο να καταστούν ένα εργαστήριο αισθητικής και ήθους του λόγου. Ένα ήθος που περιφρουρήθηκε σ’ όλη τη διάρκεια τους, ως κόρη οφθαλμού από τους ίδιους τους συμμετέχοντες, γιατί γνώριζαν πολύ καλά ότι αυτό ήταν το βάθρο της ελεύθερης και ποιοτικής συνδιαλλαγής, σε μια εποχή που η συκοφαντία έτεινε να καταστεί αρετή και η δημόσια έκφραση, ανά πάσα στιγμή, εύκολα διαβλητή και γι’ αυτό επικίνδυνη.
Η ανταπόκριση των νέων και η επιτυχία του εγχειρήματος αυτού οδήγησε στη συνέχεια στις Εξορμήσεις στη Επαρχία, όπου με τη συνεργασία των τοπικών πνευματικών δυνάμεων οργανώνονταν συζητήσεις των μελών της Εταιρίας με τους εκτός Θεσσαλονίκης νέους που έγραφαν και είχαν λογοτεχνικά ενδιαφέροντα.

Το Διοικητικό Συμβούλιο, διαβλέποντας ότι οι μελλοντικές εξελίξεις, από μια ενδεχόμενη ασύδοτη εκμετάλλευση του πνευματικού προϊόντος, θα οδηγήσουν τον δημιουργό σε αθέμιτες επιλογές και αναγκαστικούς συμβιβασμούς, αποφάσισε να οργανώσει ένα Πανελλήνιο Λογοτεχνικό Συνέδριο με θέμα «Τα συγγραφικά δικαιώματα», σε συνεργασία με τα Συνεργαζόμενα Λογοτεχνικά Σωματεία της Αθήνας, και κατέληξε στην πραγματοποίησή του στη Θεσσαλονίκη στις 3 Δεκεμβρίου του 1981.

Καρπός των τριήμερων ζυμώσεων και συζητήσεων, του συνόλου σχεδόν των σημαντικών τότε προσωπικοτήτων της λογοτεχνίας και πολλών εξαίρετων νομικών με κυρίαρχη τη μορφή του καθηγητή Γιώργου Κουμάντου, υπήρξαν τα πορίσματα του συνεδρίου που αργότερα αποτέλεσαν τη βάση του σημερινού νομοθετικού πλαισίου για τα πνευματικά δικαιώματα.

Μετά την κορυφαία αυτή εκδήλωση, η Εταιρία συνέχισε, στο πλαίσιο της δράσης και λειτουργίας της, τον προγραμματισμό εκδηλώσεων προσπαθώντας να βαθαίνει τη γνώση και την καλλιέργεια του αισθητηρίου του κοινού, αλλά και να διευρύνει τους ορίζοντες σκέψης και δημιουργίας των μελών της.

Στη λογική αυτή εντάσσεται και η απόφασή της να συνεργαστεί με τον Δήμο της πόλης κατά τον εορτασμό των 2300 χρόνων από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης. Η συνεργασία αυτή αφορούσε ένα πρόγραμμα ομιλιών των μελών της Εταιρίας στην κεντρική και τις περιφερικές δημοτικές βιβλιοθήκες και αποδείχτηκε, πράγματι, γόνιμη και αποδοτική. Μεγάλος αριθμός συναδέλφων ανέπτυξε ποικιλία θεμάτων και προβληματισμών γύρω από την λογοτεχνία, τα οποία, όπως φάνηκε από τη συμμετοχή, ενδιέφεραν το πλατύτερο κοινό.

Κινήσεις όπως εκείνη του πρωτοποριακού εργαστηρίου ανάγνωσης αρχαίων ελληνικών κειμένων καθώς και η άλλη, με τους μαθητές των γυμνασίων και λυκείων που γράφουν, αποτέλεσαν δυο από τις σημαντικότερες επιλογές των τελευταίων χρόνων.

Πριν εκπνεύσει το 1986, τη στέγη της Εταιρίας επισκέφθηκε ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Χρήστος Σαρτζετάκης. Η επίσκεψη αυτή, από την ανώτατη πολιτειακή αρχή είχε τη σημασία της. Σηματοδοτούσε, πέρα από την πανελλήνια αναγνώριση που είχε ήδη επιτύχει η Εταιρία με τη δράση της, και την επίσημη αποδοχή και επιβεβαίωση του ιστορικού της ρόλου.

Στο μεταξύ το δυναμικό της είχε σημαντικά ανανεωθεί. Βρισκόμαστε προς το τέλος της όγδοης δεκαετίας, σε μια περίοδο που διαφαίνεται σαφώς ότι στο χώρο της λογοτεχνίας παρεισφρύουν αλλογενείς δυνάμεις με αλλότριες επιδιώξεις, οι οποίες είχαν αρχίσει να εμφανίζονται δειλά από καιρό, να παίρνουν τώρα τη μορφή χιονοστιβάδας.

Το θέμα προβληματίζει έντονα τα Διοικητικά Συμβούλια και συχνά γίνεται το επίκεντρο των συζητήσεων στις συνεδριάσεις τους. Οι συζητήσεις αυτές και η προσπάθεια ανάλυσης των καινοφανών αυτών γεγονότων οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι η περιφρούρηση δεν θα μπορούσε να έχει τον χαρακτήρα σύγκρουσης με ό,τι απειλούσε να μεταμορφώσει τον χώρο, παρά με την εντονότερη και σαφέστερη αντίληψη και συνείδηση του ρόλου και της λειτουργίας του ίδιου του δημιουργού. Έτσι στην έως τότε δραστηριότητά της, αποφασίζεται να προστεθούν οι Εσωτερικές Συναντήσεις ως ένα είδος εργαστηρίου και προβληματισμού των μελών της πάνω σε καυτά θέματα της τέχνης τους.

Ανάμεσα στα σημαντικά βήματα της τελευταίας δεκαετίας, θα μπορούσε να ξεχωρίσει κανείς και να κατονομάσει πολλά.

Η Εταιρία, που πάντα στάθηκε μακριά από ευκολίες και προχειρότητες, προσεγγίζει με τη συνεργασία του Τομέα Λατινικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το δύσκολο θέμα της παρουσίασης των κειμένων της λατινικής γραμματείας που αναφέρονται στη Μακεδονία, οργανώνοντας την ημερίδα «Κικέρων και Θεσσαλονίκη».

Το πολύπαθο θέμα των λογοτεχνικών συντάξεων, που απασχολεί την Εταιρία από την ίδρυσή της ως σήμερα, αποτέλεσε καθ’ όλη τη δεκαετία που μας πέρασε ένα πεδίο διαρκούς αγώνα, αφού κάθε τόσο καινούριες ρυθμίσεις ή νέα ασφαλιστικά νομοσχέδια έρχονται να ταράξουν τα νερά με κάποια αναίρεση ή αμφισβήτηση του δικαιώματος των λογοτεχνών να απολάβουν μια πενιχρή αποζημίωση για όσα κατά τη διάρκεια μιας ολόκληρης ζωής προσέφεραν με την τέχνη τους στον πολιτισμό της χώρας και την καλλιέργεια του λαού της.

Αξιοσημείωτο, τέλος, γεγονός αποτελεί η εκδοτική δραστηριότητα της Ε.Λ.Θ. που εγκαινιάστηκε το 1998. Το Διοικητικό Συμβούλιο, κρίνοντας αναγκαία την ανάγνωση σημαντικών έργων παλαιοτέρων μελών της Εταιρίας, που έμεναν δυσεύρετα ή σπάνια και φυσικά δεν διαφαινόταν καμμιά προοπτική επανέκδοσής τους μέσα στο κλίμα του μπεστσελλερισμού που μαστίζει τις μέρες μας, αποφάσισε την επανέκδοσή τους ξεκινώντας από τις «Δυο Μορφές της Λογοτεχνίας (Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και Νίκος Καζαντζάκης) του Πέτρου Σ . Σπανδωνίδη και την «Κασσανδρινή Ακτή» του Γιώργου Δέλιου.

Τα τελευταία χρόνια η Εταιρία συνεργάζεται τακτικά με το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου συμμετέχοντας στις Διεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου στη Θεσσαλονίκη, εκθέτοντας και παρουσιάζοντας τις εκδόσεις της.

Αφέθηκε τελευταία η αναθεώρηση του καταστατικού, που έγινε τον Ιούνιο του 2002 και εγκρίθηκε με την απόφαση 30812/02 του Πρωτοδικείου Θεσσαλονίκης. Η αναθεώρηση αυτή είχε καταστεί από καιρό απαραίτητη, γιατί το εν ισχύει αδυνατούσε να αντιμετωπίσει ανάγκες που δημιουργήθηκαν μέσα στον χρόνο και αφορούσαν πρωτίστως στη φροντίδα και λειτουργία της στέγης, αλλά και άλλα προβλήματα που ανέκυψαν στη διαδρομή του χρόνου, τα οποία δεν ήταν δυνατό να είχαν προβλεφθεί πριν σαράντα χρόνια.

Η Εταιρία Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης μοιάζει μ’ ένα μεγάλο και πολύχρωμο ψηφιδωτό που απλώνεται στα διαρρεύσαντα αυτά 45 χρόνια. Και μόνο τα πρακτικά των συνεδριάσεων των Διοικητικών Συμβουλίων να ανοίξει κανείς, θα το καταλάβει, αμέσως. Δεν είναι βέβαια ο όγκος και η έκτασή τους, που εντυπωσιάζουν, αλλά το πλήθος των πληροφοριών για τον ακατάβλητο και διαρκή σαραντάχρονο αγώνα με στόχο την ανάδειξη και καταξίωση της λογοτεχνίας, καθώς επίσης την περιφρούρηση και κατοχύρωση των δικαιωμάτων των μελών της Εταιρίας και γενικότερα των λογοτεχνών.